Пан Сурынта (1930)
| Пан Сурынта Гістарычная драма Аўтар: Уладзіслаў Галубок 1930 год |
Прапануем да спампаваньня!
УЛАДЫСЛАЎ ГАЛУБОК
ПАН СУРЫНТА
ТЭАТРАЛЬНАЯ
БІБЛІОТЭКА
УЛАДЫСЛАЎ ГАЛУБОК
ПАН СУРЫНТА
ГІСТАРЫЧНАЯ ДРАМА
КАНЦА XVII ВЕКУ
Ў ПЯЦІ ДЗЕЯХ З ПРОЛЁГАМ
БЕЛАРУСКАЕ ДЗЯРЖАЎНАЕ ВЫДАВЕЦТВА
МЕНСК — 1930
Заказ № 142.
3.000 экз.(2⅜ арк.).
Галоўлітбел № 82.
Друкарня Беларускага Дзяржаўнага Выдавецтва.
|
АСОБЫ: Пан Сурынта — 32 і 50 г. Яго жонка Рузя — 25 г. Нянька — 30 і 48 г. Казак — 25 г. Кася, дачка пана Сурынты 18 г. Аканом пана Сурынты — 40 г.
Супрон, стары музыка — 60 г. Пракоп, парабак-нагляднік — 60 г. Бутрым, парабак — 18 г. Янук, парабак, прыкідваецца дурнем — 25 г. Віцька, парабак-паўстанец — 20 г. Трызна, пан 60 г. Гарбарын, пан — 45 г. Музыка I, скрыпач — 25 г. Музыка II, цымбалісты — 30 г. Казакі. Татарын.
|
Заўвагі да пастаноўкі
У першым акце на сенажаці — павінна быць шмат хлапцоў і дзяўчат; з іх складаецца хор.
У другім і трэцім актах гэтыя парабкі могуць быць казакамі, а таксама і музыкі, апрача старога Супрона, які павінен дзейнічаць з казакамі ў другім акце, у сваёй вопратцы.
ТЫПЫ
Сурынта — вялікага росту, брунэт, з доўгімі закручанымі вусамі, нос з гарбінкай. Праз 18 год прабіваецца сівізна.
У чацьвертым акце — хворы, твар паблажэў, вусы ня тыя; у апошнім акце — зусім як цень.
Трызна — дробненькі, маленькі чалавечак; зусім сівы, бязвусы, носіць бакенбарды; з кіёчкам у руках.
Гарбарын — з жывоцікам, больш рухавы.
Аканом — руды, казьліная бародка, востры нос; ходзіць заўсёды з канчуком.
Кася — маладая прыгожая брунэтка, доўгія косы, на левай шчацэ досыць значная радзімка (намаляваць грымам).
Віцька — рослы дужы хлапец, брунэт.
Татарын — у доўгіх шаравах, без кашулі, моцна загарэлы.
Хлопцы і дзяўчаты на сенажаці ў бедных сялянскіх вопратках, у лапцях. Казакі здаровыя, загарэлыя, добра апранутыя.
Парабак Янук прыкідаецца дурнем, а на справе не такі. У другім акце ён прыгожа ўбраны і служыць пры палацы.
Пролёг[правіць]
ПРОЛЁГ
Крадучыся між магіл, на дарогу выходзіць узброены казак, які выглядае некага. Потым падыходзіць да магілы, бярэ ў рукі крыж і кажа:
Казак. Брат мой, калі ты паміраў, на тваіх вуснах застыгнуў сьмяротны праклён. «Браты! — казаў ты, — я паміраю, як нявольнік, са скутымі рукамі і нагамі, паміраю за волю, за сваіх братоў — падданых!» Ты пасылаў пракляцьце дзікаму зьверу пану Сурынту за яго ўчынкі, ты прасіў мяне, калі настане дзень помсты, прыйсьці на тваю магілу. Слухай-жа, брат мой! дзень помсты надышоў! (Дастаў пісталет і схаваўся за дрэвам).
Сурынта. Нянечка, асьцярожна: не зачапіся і ня выпусьці дзіцятка!
Нянька. О не, вялікі пане, трымаю, як той дыямэнт дарагі!
Сурынта. Прыгожы быў дзень, прыгожы зараз і вечар… Салаўі аж заліваюцца… Аднак, Рузечка, пасьпяшайма ў палацы: ноч надыходзіць ужо.
Нянька. І для дзіцяці дрэнна: сыра.
Жонка. А я гатова да раніцы тут быць, такі прыгожы вечар!
Сурынта. Ты, Рузечка, нашпацаравалася даволі!.. Пара дадому!..
Нянька. Узышлі мы на могільнік сялянскі — яшчэ чаго напалохаецеся!.. Хадзем лепш!
Жонка. Могільнік ня страшан мне, а вось ад гэтай магілы неяк жудасна…
Сурынта. А што гэта за магіла?
Нянька. Ды тут парабак пахаваны, якога пан пакараў сьмерцю…
Сурынта. Ага, памятаю! У маёй волі гэта!.. Хадзем!..
Нянька. Крыж паваліўся… (хацела падняць).
Жонка. Я памагу табе, нянечка!..
Сурынта. Няхай ляжыць!..
Жонка. Нябось, і яго-ж матка радзіла—гадавала… Не спадзявалсая-ж яна, што нехта заб’е…
Сурынта. Рузя!.. Ты пляцеш недум!.. Што ён для нас?
Жонка. Ты грэх вялікі ўчыніў, забіўшы яго!..
Сурынта. Чаму гэта?
Жонка. Дык так! Парабак валяўся ў крыві, я глянула — і вось нарадзілася дзіця з радзімкай на шчацэ…
Сурынта. Гэта ня прычына!
Нянька. Якраз гэта прычына, чаму радзімка ў дзіцяці…
Сурынта. Ну, годзе! Хадзем!
Жонка (углядаецца на могільнік). Гэх, які ён вялікі!.. Колькі тут сьлёз праліта было!..
Сурынта. На тое ён і могільнік. (Пауза). Рузя, ты нешта неспакойна, хадзем лепш адсюль! (Падышоў да яе). Ты чаго ўздрыганулася?
Жонка. Мне страшна!
Сурынта. Рузечка, што з табою?
Жонка. Адчула раптам, што хутка я памру!
Сурынта. Рузя!
Нянька. Панечка, хадзем лепш адсюль!
Жонка. Дай мне дзіця!
Нянька. Дзіцятка сьпіць, ня трэба! (Не дае).
Жонка. Я толькі пацалую! (Моцна пацалавала).
Сурынта. Рузя, ці-ж так можна?!. Дзіця-ж сьпіць!
Жонка. Я-ж яго кахаю!.. (Углядаецца).
Сурынта. Рузя, ты што, мая дарагая?..
Жонка. Вось тут, на гэтым месцы, пахавайце і мяне!..
Сурынта (зьдзіўлена). Рузя, ну, што ты кажаш?!..
Жонка (са страхам дзіка крыкнула). Няня! трымай дзіцятка мацней!
Казак. Давай дзіця! (Пачынае вырываць, нянька не дае, нарэшце, вырваў і ўцёк у левы бок. Нянька з крыкам пабегла за ім і падае).
ЗАСЛОНА.
Дзея першая[правіць]
ДЗЕЯ ПЕРШАЯ
Бутрым (як скончылі песьню). Гэта я разумею!.. Новая песьня — жывая, як вада!..
Параска. У нашай старонцы і ня чутно такіх!
Ганна (паказваючы на Касю, якая стаіць ля помніка). Ёй вось трэба дзякаваць: яна нас навучыла!..
Параска. Прыказка праўду кажа: чужое ўсё смачней!..
Ганна. Прыляцела галубка з чужога краю і падаруначак прынесла!.. Дзякуем табе!..
Пракоп. А цікава ведаць, нябось, у хахлоў, дзеткі, навучылася?
Кася. Чула, як пяялі гайдамакі… Спадабалася… сабе завабіла…
Аксіньня. Ну, досыць распытваць, дзе пеялі, ды хто пяяў!.. Трэба ведаць, што яна госьць у нас: зьбяглянка!..
Пракоп. Яно і праўда: лепш маўчаць!.. Яшчэ даведаецца пан — дзяўчына тады прападзе!..
Бутрым. Вясёлая песьня!.. Нераўня нашым!.. Весела ня толькі нам, а і пані нябожчыцы, што ў гэтай магіле ляжыць.
Параска. А ты, Бутрым, не чапай касьцей бядачкі!.. Сьпіць… і няхай сьпіць!..
Бутрым. Наша песьня яе не абудзіць!
Ганна. А, канешне, трэба вам закрануць нябожчыцу?!.
Пракоп. Для яе ўсёроўна! 18 год, як парыць зямлю… Даўно ўжо спарахнела!..
Кася. А скажэце, чыя гэта магіла?
Бутрым. Жонкі нашага пана!.. На гэтым месцы застрэліў яе казак, тут і пахавалі…
Пракоп. Казак страляў у пана, а куля трапіла ў грудзі ёй… Так увесь набой і застаўся ў грудзёх яе… 18 ужо год прайшло!..
Бутрым. А казакі тут з частых гулялі… Бывала, наляцяць — горача сядзець. Асабліва паном давалі гарту!..
Пракоп. Скуль гэта ты ўсё ведаеш, смаркач? (Усе зарагаталі).
Бутрым. Казалі людзі…
Пракоп. Людзі, людзі… Ты ў мяне лепш запытайся — я скажу…
Усе. Скажы Пракоп! Скажы!
Параска. Табе-ж вядома, Пракоп, як усё было!
Пракоп. Слухайце!.. Сурынта, пан наш, грозны вельмі быў… Бывала, як забушуе — канец чалавеку, — то гайдукі на стайні засякуць, а то сам галаву кіем пашчапае… Была ў яго жонка… Любіў ён яе… ой, як любіў!.. Раз увечары вось тут на сенажаці ён з ёю праз дарогу ішоў, аж аднекуль выскачыў казак, стрэліў і замест пана, забіў ягоную жонку, а пасьля выхапіў з рук у нянькі дзіцянё… (Кася ўскрыкнула).
Усе. Што з табой?
Кася. Нічога!.. Страшна!.. Казак выхапіў дзіця?..
Пракоп. Дык вось, выхапіў дзіця і зьнік… Паплакаў пан наш, пахаваў яе тут, і ўсё… 18 ужо год прайшло з таго часу…
Ганна. А чаму-ж яе пахавалі якраз тут: на сялянскім могільніку?..
Усе. Але — чаму?..
Пракоп. Яна прасіла, каб на гэтым месцы яе пахаваць… (Усе ўглядаюцца на помнік).
Параска. Але-ж і прыгожая яна была!..
Пракоп. Лялька!..
Усе. Ведаў яе, Пракоп?
Пракоп. Ведаў? Колькі разоў слова добрае чуў!.. Дапамагала яна беднаце!..
Янук. Я дзе-ж дзіця, што адабраў казак?
Пракоп. Пэўна загінула!..
Янук. А мо’ дзе і жыве…
Параска (доўга ўглядалася на Касю). Дзяўчаты, гляньце!.. Як яна падобна да нябожчыцы пані!.. (Усе глядзяць).
Ганна. І тварам… і носам, быццам тая сама пані перад намі стаіць!..
Пракоп. Ды кіньце вы жартаваць!.. Ну, што супольнага: яна — мужычка, а тут…
Параска. Але-ж гляньце — вочы, нос…
Бутрым. Годзе вам лапатаць! Яна так падобна да жонкі пана, як я да самога Сурынты! (Залажыў рукі назад і паважна пайшоў у бок. Усе рагочуць).
Пракоп (да Касі). Ня слухай, дзеткі! Яны адно жартуюць… Старайся, каб не даведаўся пан, што ты зьбеглая! Усё тады будзе добра, і мы цябе пакрыем!..
Аксіньня. А ты, Пракоп, цішэй!..
Ганна. А ці праўду кажуць людзі, быццам той, у ноч на радаўніцу, цень нябожчыцы над магілкай зьяўляецца?..
Параска. Праўда, праўда! Я сама ўчора бачыла!..
Усе. А што-ж ты бачыла?
Параска. Страх над магілай бачыла!
Усе. Які там табе страх?
Параска. А такі: нешта белае стаяла па-над магілаю і хісталася ад ветру…
Усе. А-я-я-й!..
Параска. Так, так!.. Белае (падобнае да чалавека…
Ганна. Ну, гэта, пэўна, яна была!..
Бутрым. А потым што?
Параска. Я і памяць страціла… Ледва ўцякла…
Бутрым. Ну і дуркеша ты, Марыся!.. Ці-ж гэта быў страх?!.
Параска. А то як-жа!.. Страх, каб я сьвету ня бачыла!..
Бутрым. Гэта-ж быў я! Ха, ха, ха!.. (усе рагочуць).
Параска. Маніш, маніш!..
Бутрым. Я яшчэ пеўнем засьпяваў, каб табе больш страху нагнаць!..
Параска. Во, злыдзень! Напужаў толькі!..
Ганна. І добра зрабіў! Бо ня трэба цягацца апоўначы, а лепш ў хаце сядзець!..
Параска. Трэба было!..
Ганна. Бач яе, марцовая паненка!
Параска. Хто-б сьмяяўся, ды ня ты-б!..
Ганна. Я-ж поначы не цягаюся…
Параска. Сьвятая!.. Анёльчык!.. А з Сымонам хто галубіцца?..
Ганна. А з Дзянісам хто мілуецца?
Параска. Твой Сымон смаркаты!
Ганна. А твой Дзяніс гарбаты! (Усе рагочуць).
Янук. Ну, годзе, сакатухі!.. Спляліся ўжо!..
Параска. А чаго ёй ад мяне трэба?
Ганна. А табе чаго?
Параска. Дурніца, змоўкні!
Ганна. Ты сама дурніца! (Дзеўкі пачалі біцца).
Янук. Кіньце, авечкі бясхвостыя, а то я вас інакш папрашу!.. (Пачаў іх разводзіць, а яны яго павалілі і надавалі гуплікаў. Ён адбег у бок).
Усе. Давай, давай!
Янук. Дзяўчаткі, завошта?
Параска. А хто цябе выклікаў на гутарку?
Ганна. І я кажу, чаго ты выскачыўу?.. Мы пасварыліся, мы і памірымся!..
Бутрым (падышоў да Янука, узяў яго за вуха). Хадзі сюды! (Прывёў на авансцэну).
Янук (ідучы). Чаго?
Бутрым. Добра далі? (Пусьціў. Усе рагочуць).
Бутрым. Ну, годзе сварыцца!
Пракоп. Віцька ідзе!
Усе хлапцы. Ага, добра! (Узрадаваліся).
Ганна. Нарэшце! Цэлы дзень недзе бадзяўся, а нанач цягнецца!..
Бутрым. А гэта справа не твая! Маўчы і ня гаўкай, а то вецер падхопіць і да пана заімчыць!..
Пракоп. А пан вуха трымае востра!
Янук. Воўк здалёк стрэльбу чуе!
Бутрым. На тое ён і воўк!
Параска. А скажэце, браткі, толкам, куды гэта Віцька адлучаецца?
Ганна. Мала ўдзень, дык і ўночы!..
Бутрым. Маладзенькія яшчэ!.. Няхай вось зубкі адрастуць, каб языкі мацней трымаліся!
Аксіньня. Зялёная яшчэ, галубачка!
Ганна. Бач, якая сьпелая — нябось, на прыпечку ляжала, дык падсохла!..
Аксіньня. Ці незамнога гаворыш?
Бутрым. Ну, досыць, вам сварыцца! Рыхтуйцеся да поўдня з Віцькам… Вунь і стары Супрон ідзе…
Усе (радасна). Гэта-ж ён полудзень нясе! (Гоман).
Супрон. Чакайце, чакайце!.. (Дзеліць хлеб. Усе пачынаюць есьці. Янук моцна сёрбае).
Ганна (да Янука). Ды ня сёрбай ты так, а то яшчэ мяне ў сваю мяліцу ўцягнеш! (Усе рагочуць).
Параска. У яго рот, як торба!
Ганна. І стварыў-жа бог такую недарэку!..
Янук. Ну, годзе, годзе, а то сухім хлебам падавішся!..
Ганна. Ня бойся, не падаўлюся! (Папярхнулася, усе рагочуць).
Янук (стукнуўшы ёй у карак). Ну, глытай! глытай!
Параска (да Агаты, якая сядзела паводдаль і ня ела). Агата! хадзі да нас, укусі трохі парабчанскай долі!..
Ганна. Будзе яна есьці хлеб з жарствою?!.
Бутрым. Яна нядаўна з панам каравай ела!
Параска. Хадзі, Агата, ды раскажы, як ты з панам стол дзяліла!.. (Усе рагочуць).
Агата. Ды кіньце вы жарты з гэтага строіць!..
Прыйшоў Віцька.
Параска. Віцька, дзе ты бадзяешся?..
Віцька. Занудзілася?..
Параска. Мы хочам ведаць!..
Віцька. У лесе на прывольлі быў!.. Слухаў, пра што шапацелі дрэвы…
Бутрым. Во, чула!
Параска. Абы час змарнаваць!
Ганна. Разгультаіўся, хлапец!
Аксіньня. А табе што?
Віцька. Прыйдзе час — расквітаемся!.. Сягоньня вы за мяне, а там я за вас!..
Ганна. Ён прыстаў да мяцежнікаў!..
Бутрым. Цыц!
Бутрым. Авечка ты шалёная, маўчы, а то нос на порхаўку саб’ю!.. Дзе табе тыя мяцежнікі?.. Хочаш, каб панскія канюхі дачуліся ды скуру тваю на рамяні парэзалі?
Віцька. Перш чым казаць, добра абмяркуй, што кажаш!.. А па-другое, мяцежнікаў ня бойся: яны нашы прыхільнікі!..
Агата. Каб іх сьвет ня ведаў такіх прыхільнікаў! Маёнткі панскія рабуюць!
Бутрым. Зноў гаўкаеш?
Агата. А што-ж, няпраўда?
Аксіньня. Слухай, Бутрым, пакінь ты з ёю спрачацца, бо дурня ніколі не навучыш!..
Агата. Ты сам дурань!..
Бутрым. Ой, прыдзецца табе, Агата, пастку зачыніць!..
Пракоп. Як далікатна — зачыніць, кажы проста — замазаць!..
Агата. Сабе замаж!
Віцька. Агата, няўжо ты не навучылася, як жыць на сьвеце?
Агата. Навучы, калі ласка!
Віцька. Нашто ты бароніш паноў?
Агата. А што-ж пан — не чалавек?
Бутрым. Во, дзе прыхільніца!
Віцька. Ды што з ёю гаварыць!
Агата. Не гавары, будзь ласкаў! (Чуцен рог мысьлівага).
Віцька. Пан сюды ідзе! (Узьняўся гоман. Усе ўзяліся падграбаць сена).
Бутрым. Паклікалі, ну дык ідзе. Бач, як узяліся за працу!..
Параска. Нешта ён часта пачаў заглядаць сюды!..
Аксіньня. Шукае нечага!..
Віцька. Добрага сука, каб павесіцца!
Бутрым. Лоўка, Віцька!
Пракоп. Ямчэй і быць ня можа!.. А мне, Віценька, здаецца, што пан ужо вісіць і вецер ногі калыша!..
Янук. А пан усё дыша! (Зарагатаў).
Параска. А ўсё-ж хочацца ведаць, чаго ён заглядае сюды!..
Ганна. А калі так хочаш ведаць, падыйдзі ды запытайся: — паночку даражэнькі, чаго гэта ты бадзяешся па сенажаці?
Бутрым. І адказ быў-бы!.. Тры дні чухала-б патыліцу!..
Параска. Жарты жартамі, а як убачыць ён нашую працу, дастануць на арэхі і парабкі, і парабчанкі!..
Агата. І чаму вы так дрэнна думаеце пра пана? Няўжо ён такі нядобры?
Усе. І!.. Як расхваліла, падумаць!..
Бутрым. Бач, якая заступніца!
Усе. Змоўкні ты!..
Параска. Пажыла з ім ня так многа, а розуму набралася вунь колькі!..
Віцька. Мала яшчэ паплакала праз яго?
Агата. Ты ня бачыў маіх сьлёз!
Аксіньня. Трохі пачакай, запяеш ваўком!..
Віцька. Прыказка нездарма кажа: хвалі сена ў стагу, а пана ў грабу!..
Агата. Няхай ён жыве! Сьмерці я яго не жадаю!..
Пракоп. Цішэй вы, цішэй!.. Ён зусім блізка!..
Віцька (глядзіць удаль). І сабака рудая сьледам за ім!..
Бутрым. Ды ён-жа без яго ані кроку!..
Пракоп. Ой, відаць злы сёньня пан Сурынта, у зямлю глядзіць і вус круціць!
Параска. Будзе бяда!
Пракоп. А тут загультаілі усе, сена не пасьпелі ў стагі злажыць! На мой горб бяда будзе!..
Бутрым. А што, каб затуманіць пану вочы?!.
Пракоп. Ды чым?
Бутрым. Песьню засьпяваць, а ён сьпевы любіць!
Пракоп. Засьпявайце, дзеткі!
Бутрым. А якую?
Ганна. Ды гэтую новую, што зьбяглянка навучыла нас!..
Бутрым. Цішэй няможна-ж!.. Хочаш, каб такі даведаўся пан?!.
Віцька. Песьню сьпявайце яе! (На Касю). Чаго палохацца?!.
Аксіньня. Вы, хлопцы, памятайце-ж, каб ніхто з вас і слова ня ўспомніў пра яе!..
Бутрым. Па нас будзьце спакойны!..
Аксіньня. А ты, Кася, глядзі! Як падыйдзе пан, каб і вачэй ня ўзьняла!.. Убачыць — прападзеш: ён прыгожых любіць!..
Кася. А можа мне схавацца?
Агата. Яшчэ чаго, павінна тут застацца!..
Аксіньня. Ну, дык памятайце-ж, пра тое, што яна зьбеглая, пан ведаць не павінен!
Падышоў Сурынта. За плячыма ў яго стрэльба, торба, стаў за дрэвам і слухае. Парабкі яго ня бачаць.
Сурынта (пад канец сьпеву). Нішто сабе песьня! Я яе з ахвотаю слухаю!..
Усе. Дзень добры, вяльможны пане!
Сурынта. Я гэткай песьні і ня чуу раней! (Пауза). А ў якой старонцы пяюць такую песьню? (Усе маўчаць). Хіба глухі?.. У якой старонцы?..
Бутрым. Ня ведаем, паночку!..
Агата. Я ведаю!.. Вось гэта парабчанка (на Касю) навучыла нас! (Усе захваляваліся. Пракоп адышоў у бок. Кася стаіць пры помніку, тварам да публікі).
Сурынта. А хіба-ж яна не мая? (пауза). Глухія вы, ці што? (Гнеўна). Нагляднік!
Пракоп. Я тут, панок!
Сурынта. Чыя яна?
Пракоп. Ня ведаю, панок. Учора толькі я з лесу вярнуўся…
Сурынта (упарта разглядаючы Касю, ня гледзячы на Пракопа). А ты што ў лесе робіш?
Бутрым (падшапнуў таму). Лес карчаваў…
Пракоп. Лес карчаваў…
Сурынта. Дык хто-ж яна?
Агата. Я скажу. Яна ня наша. (Усе захваляваліся, хлопцы скрытна замахалі на яе кулакамі).
Сурынта. А… Знача, бяглянка. Нябось, аднекуль уцякла. (Падышоў да яе). Адкуль ты, дзяўчына? (Кася павярнулася. Сурынта глянуў на яе і спыніўся).
Кася. 3 Мазыршчыны. (Становіцца на калені). Паночку, даражэнькі! Я бяглянка… пашкадуйце!.. (Віцька хацеў быў кінуцца на пана, але хлопцы стрымалі яго).
Сурынта. Устань! (Кася ўстала). Як даўно тут?
Кася. Два тыдні…
Сурынта. Якога пана парабчанка? (Паглядае то на Касю, то на помнік).
Кася. Пана Сьвяцкага.
Сурынта. А раней ты ня была тут?
Кася. Не…
Сурынта. Чаму-ж мне твар твой як-бы знаёмы. (Паўза. Пра сябе). Як падобна! Ну, добра! (Парабкі ў час размовы зацікавіліся і перасталі працаваць).Ну, а вы чаго ўтаропіліся? (Грозна). Вам што?.. Аканом! (Сурова глядзіць на парабкоў. Прыбег аканом. У руках яго некалькі палак).
Аканом. Я тут! (Убачыўшы, што пан заглядзеўся на парабкоў, разглядае Касю).
Сурынта. Як працуюць?.. Дагледзь іх…
Аканом. Рад слухаць! (Дае палкі). Выбірайце, ваша мосьць (Сурынта ўзяў). Адстане цела ад касьцей, а кій жыць будзе.
Сурынта. Гэтую парабчанку да мяне ў двор!
Аканом. Рад слухаць! (Сурынта падышоў) О!.. вы — гультаі! (Сурова агрызнуўся). Чумы на вас няма! (Падышоў да Касі, ласкавым голасам). Не палохайся, галубачка, я не на цябе! Пойдзем сабе сьцежачкай да пана, а не, заначуеш у мяне! (Хутка пайшоў сьледам за панам).
Бутрым. Ня відаць ужо пана!..
Віцька. Зараз вернецца, пагладзіць косьці новым кіем!.. Гэх, высока ўздымаюцца мае грудзі!..
Бутрым (да Агаты). Сучка, набрахала!
Агата. Ён усё ведаў, аб ёй. У яго зрок спрытны!..
Бутрым. Біць цябе трэба! (Замахнуўся).
Віцька (спыніў). Стой!..
Агата. А ну, спрабуй!
Бутрым. Рук не хачу брудзіць…
Віцька. Маўчэце хлопцы!.. Дайце хвілінку супачыць… Сэрца сьціскаецца, да помсты кліча!..
Пракоп. Што-ж цяпер будзе?
Агата. А нічога ня будзе, трэба ёй ісьці да пана.
Кася. Зараз ісьці?
Агата. Раз пан загадаў — трэба! (Кася хацела ісьці).
Віцька. Чакай, не хадзі!
Агата. Як то чакай, пусьці!
Віцька. Ды я цябе калі пушчу, на дарогу ня трапіш!
Агата. Ого, які страх!
Віцька. Ты мне глядзі! Я жартаваць ня ўмею!
Агата. І чаго ты вызьверыўся?
Віцька. А пашто-ж ты яе выпраўляеш!.. Хочаш, каб хутчэй тваё месца заняла!.. Здаецца-ж ня так даўно сама была панскай палюбоўніцай, а цяпер, калі красу страціла, граблі ў рукі даў…
Агата. Маўчы ты, ліхадзей!
Бутрым. Хоць-бы дзе камень знайсьці, ды па мызе заехаць!..
Пракоп. Утапіць, ведзьму!
Аксіньня. Камень на шыю, ды ў вір галавою!
Ганна. Гэткую і вада не прыме!..
Агата. Цьфу на вас!
Бутрым. А ты ня плюйся, а то-як плюну!..
Віцька. І прыйшло-ж у галаву падсылаць дзяўчыну да гэтага павука!..
Параска. Справа вядомая!.. Уловіць у свае лапы, высмакча кроў, а пасьля граблі ў рукі ды на сенажаць!..
Ганна. Ня першая ўжо!
Бутрым. І як-жа цяпер быць?
Віцька. А што?
Бутрым. Казаў-жа прыйсьці ў двор!..
Пракоп. Яшчэ судзіць будзе за пабег!..
Віцька (грозна). Судзіць! Няхай спрабуе! Хадзем, Кася! (Пайшоў з Касяй; граблі яе засталіся ля помніка).
Бутрым. Вось табе і загваздка!
Пракоп. А нешта такі будзе!
Агата. А будзе тое, што і са мною! У палацы праз дзьверы, а з палацаў праз акно!.. Як гразь — на дарогу!..
Параска. Такую, як ты, за нагу ды на асіну!
Агата. Глядзі, каб сама не палезла!
Бутрым. Зыдзі з воч, гадзіна! (Прапёрлі яе прэч). Колькі жоўці ў гэтай дзяўчыне!..
Пракоп. А раней яна ня была гэткая!..
Параска. Пажыла ў палацах — навучылася!..
Бутрым (глянуў у бок). Во, зноў чэша наш пан Сурынта!..
Параска. І чаго яго нячысты носіць?
Ганна. Каб ён сьвету ня ведаў!
Аксіньня. Але-ж цішэй, цішэй! Ён яшчэ пачуе!..
Падышоў Віцька.
Віцька. Нічога не пачуе: ён яшчэ далёка! А ну, хлопцы, сюды, а вы, дзяўчаткі, на хвілінку прэч адсюль. (Дзяўчаты адыходзяць, апроч Аксіньні). Вось што, браткі! (Убачыў Янука). А дурны чаго тут?
Янук. Браточкі, і я з вамі. (Хлопцы адводзяць яго прэч).
Хлопцы (згуртаваліся ля Віцькі, а Янук здалёк прысеў, быццам папраўляе лапаць, слухае).
Віцька. Сягоньня ўначы мы павінны ўцякаць!.. Усё нарыхтавана!.. З гэтага двара бягуць дваццаць хлапцоў, ад Трызны — 18 і ад Гарбарына — 35.
Бутрым. Якім шляхам?
Віцька. Раней у Сіні бор, а там да гайдамакаў! Сягоньня ўначы павяду вас!..
Аксіньня. А як на разьвітаньне запалім панскія харомы?
Віцька. Якраз ня трэба!
Аксіньня. Як-жа без падзякі адыйсьці?
Віцька. У свой час падзякуем! (Да дзяўчат). А ну, падсуньцеся бліжэй! (Выходзяць усе дзяўчаты, да іх далучыўся Янук, агульны гоман. Віцька зьнік).
Падышоў Сурынта.
Сурынта. Эй, эй, як бачу, праца не пасоўваецца ў вас!.. Байкі адзін другому баеце?!. Граблі чые валяюцца?..
Бутрым. Ды гэта-ж яе…
Сурынта. А дзе яна?
Бутрым. Па загаду панскаму — у двор пайшла!..
Сурынта. У двор, чаму-ж я яе ня бачыў!.. Хто на імшарыне працуе?
Бутрым. Пакуль-што ніхто!
Сурынта. Марш на імшарыну! Сена ў копы злажыць! (Усе адыходзяць). Погляд вачэй у гэтай дзяўчыны нейкі асаблівы!.. Гэта, калі я глянуў у глыбіню яе вачэй, то мне ўспомнілася мая нябожчыца жонка!..
Янук (стаў на каленкі). Паночку, будзьце асьцярожны!.. Парабкі, зладзеі, хочуць маёнтак панскі запаліць і да гайдамакаў сягоньня ўначы ўцякаць!..
Сурынта. Мае парабкі?
Янук. Вашыя, паночку, вашы!..
Сурынта. А ты скуль гэта ведаеш?
Янук. Сам на свае вушы чуў! Вось толькі-што на гэтым месцы!..
Сурынта. Хто-ж з іх заводчык?!.
Янук. Ды Віцька парабак!..
Сурынта. А ты добра даведаўся?
Янук. Усё да каліўца!.. Я, паночку, верны ваш слуга, і дзень, і ноч на варце… Усё, што толькі яны брэшуць, я зьбіраюся пану давесьці! Мяне яны за дурня лічаць, а я, богу дзякаваць, далёка не такі!..
Сурынта. Вось што! Бяжы зараз у двор, старожы дай загад! (Пауза). Але не, я сам!.. Дзякую табе за службу верную! Заўтра пачэсную мясьціну ты зоймеш у маіх палацах!..
Янук (цалуючы рукі). Галаву гатоў злажыць за пана!
Сурынта. Скінеш лапці — кунтуш адзенеш! Шляхецтва табе потым дам!
Янук (рукі да неба). Божа мой, якая міласьць, нарэшце, дачакаўся!
Сурынта. Ідзі! (Янук пайшоў управа і зьнік за могілкамі).
Сурынта. Вось дык навіна! Добра, што дазнаўся! Усіх павешу, як сабак!
Сурынта. А ты чаго, як той цень, снуеш за мною?
Агата. Я граблі прыйшла ўзяць!
Сурынта. Чаго-ж плачаш?
Агата. Як-жа мне ня плакаць, калі сэрца маё так баліць, так баліць! З мяне сьмяюцца, панявераць, плююць у твар!.. А што дрэннага зрабіла я вам, за што выгналі на сьмех да парабкоў!
Сурынта. Усё сказала?
Агата. Успомніце-ж, як я не здавалася на ваш загад!.. Я баялася ісьці ў вашыя харомы, вы-ж мяне гвалтам прымусілі, а потым выгналі.
Сурынта. Ідзі да парабкоў!
Агата. Застрэльце мяне лепш, як так зьдзекавацца!
Сурынта. Я сказаў, марш!
Агата. Я ня хочу ад вас нічога, толькі не пасылайце мяне да парабкоў.
Сурынта. Я ведаю, што раблю!.. Паставіў — і працуй!..
Агата. Я — хворая і не магу працаваць!
Сурынта (грозна). Марш! (Агата хацела ўзяць граблі, але Сурынта наступіў на іх нагой. Агата, сурова глянуўшы, пайшла).
Сурынта. Як блізка да сэрца ўзяла!.. Вы гвалтам мяне прымусілі!.. Я права меў на гэта, на тое ты мая падданая! (Чуцен голас Касі: — Віценька, пачакай, я толькі граблі забяру! Убегла, убачыла Сурынту і са страхам стала).
Сурынта. Ну, чаго-ж спалохалася?
Кася. Я граблі хацела ўзяць!
Сурынта. Паслухмяная ты, дзяўчынка і песьні зычныя пяеш… Ты сірата?
Кася. У мяне няма нікога!..
Сурынта. Маці твая дзе?
Кася. Мамы я ня бачыл ніколі!..
Сурынта. Бацька?
Кася. Ня ведала!
Сурынта. Тым лепш!.. Я запішу цябе да сваіх падданых!..
Кася. Паночку, не карайце мяне за пабег!..
Сурынта. Па закону, кожны ўцякач, які самаўладна пакідае свайго пана, падлягае вялікай кары! (Кася спалохалася). Але… але табе будзе даравана мною воля!..
Кася (хацела пацалаваць руку). Дзякую, паночку, вы, як родны бацька!
Сурынта. Ня трэба дзякаваць, бяры свае грабелькі і пойдзем!..
Кася. А мяне там чакае…
Сурынта. Хто?
Кася (не адразу). Віцька!..
Сурынта. Які такі Віцька?..
Кася (упаўшым голасам). Ваш парабак!
Сурынта. А ў цябе што з ім? (Пауза). Любіш яго? (Яшчэ мацней). Любіш яго? (Кася кіўнула галавою). Хадзем за мною! (Пайшоў, а Кася за ім).
Віцька (як яны пайшлі, выскачыў з-за куста). Гэх ты, пракляты!.. З-пад рук узяў! Ну, што-ж цяпер рабіць?! Уся кроў узбурана… дагнаць-бы ды прасадзіць нажом!.. Н-не… пачакаю, сьцішся маё сэрца, будуць і нашыя дні радасьці! (Убачыў, што бяжыць аканом). Во, яшчэ адзін каршун сьпяшаецца сюды, спажыву чуе! А ну набок! (Схаваўся зноў за куст).
Прыйшоў аканом.
Аканом. Эге-ге! Працаваць перасталі!.. Сонца над лесам, а яны так сабе!.. Чакайце-ж вы ў мяне, гультаі!.. Я вам дам!.. І новенькая парабчанка таксама зьнікла, а важная дзяўчынка! Душу ўсю маю ўскалыхнула, так перад вачыма і стаіць!.. Гэх, хоць-бы пан Сурынта да сябе яе не прыгарнуў, але не!.. Я трупам лягу, а яна будзе маею!.. (Віцька ціха выйшаў з-за куста і стукнуў яму па плячы, аканом аж сеў).
Аканом (убачыўшы яго). Гэта што яшчэ?
Віцька. Цыц, а то ў зямлю уганю!..
Аканом (ласкава, не ўстаючы). Браток, за што-ж?..
Віцька. Уставай, паскуда! (Хапіў яго за карк і паставіў на ногі).
Віцька. Ты з кім тут гаварыў?
Аканом. Гэта я з ветрам!..
Віцька. А пра новенькую парабчанку не ўспамінаў?
Аканом. Пашто яна мне, я баб цярпець не магу!..
Віцька (замахнуўся). Эх ты, каршун, крыважэрны!
Аканом (згінаючы каленкі). Браток, браток!..
Віцька (грозна). Ты мне глядзі!.. Хоць адным словам пакрыўдзіш яе, — не дарую!..
Аканом. Клянуся небам!.. Не пакрыўджу!..
Віцька. А цяпер жаліцца да пана пабяжыш?!.
Аканом. Ці-ж я баба?!.
Віцька. Памятай-жа, хоць слова скажаш…
Аканом. Ні слова!
Віцька. Бачыў мяне?
Аканом. Сягоньня ня бачыў!..
Віцька. Гаварыў са мною?..
Аканом. Ні слова!..
Віцька. Мне твой пан ня страшны, зачэпіць мяне, з дымам паляціць усё!.. А з цябе, калі даведаюся, жылы выматаю. З Віцькам жарты малыя!..
Аканом. Я цяпер ведаю!..
Віцька. Ну, калі ведаеш, дык будзь-жа асьцярожным!..
Аканом. А то як-жа! — Трэба-ж!..
Віцька. Ідзі… і памятай!.. (Аканом адыходзіць з асьцярогаю. Віцька на яго замахнуўся, аканом побег).
Прыйшла Агата.
Агата. Віця! Я вінавата, судзі мяне!.. Я сама ня ведаю, што чыню, я не паслухала цябе, выдала гэту няшчасную парабчанку… Бараніла пана — даруй мне!..
Віцька. Мала гэтага, Агата! Каб разагнаць думкі, якія злажыліся ў нас пра цябе, ты павінна…
Агата. Усё выкажу, усё!.. Ад шчырага сэрца, каб ня быць больш вашым ворагам!.. Праўда, я бараніла яго, бараніла яго сягоньня яшчэ, вось тут, а цяпер праклінаю яго!.. Шмат праз яго няшчасных, а разам з імі і я!.. Не праганяй-жа, Віця, мяне!.. Я пастараюся заслужыць іншых да сябе адносін!..
Віцька. Мала гэтага, Агата! Такі раптоўны нахіл у наш бок мала выклікае да сябе веры… Так бараніць яго мог толькі яго сабрат — пан, а ты-ж мужычка, яго падданая, чалавек бяз права і голасу!.. Ну, скажы, што добрага мела ты ад яго? Нічога!.. Ён цябе прымусам уцягнуў у панскі палац і потым выкінуў на вуліцу! Што добрага мы маем ад яго? Век працуем, а ў нагароду гайдукі вечна лупцуюць нас! (Грозна). Не бараніць, а нож тачыць востры трэба!.. Але калі ўжо ты хочаш быць нашай прыхільніцай, дык ня шукай шчасьця пану, а кліч народ да помсты! Ад гэтага залежыць нашае шчасьце!..
Агата. Віця. Клянуся-ж, клянуся касьцьмі (на магілы) гэтых сялян, што я памшчуся, і так памшчуся, што зямля зазьзяе чырвоным полымем!..
Віцька. Ведаеш, Агата? Менш гавары, больш рабі!..
Агата. Ну, добра, я сказала, і на сэрцы ўжо куды лягчэй! Даруй-жа мне і лічы мяне сваею аднадумніцаю, якая з табою пойдзе ў агонь! (Пайшла).
Віцька. Якая зьмена! — Агата, такая прыхільніца пана, перайшла цяпер на наш бок!.. Гэта ўцешна!..
Прыбегла Кася.
Кася (радасна). Віця, каб ты ведаў, які добры пан!
Віцька (спахмурнеў). Няўжо добры?
Кася. Ласкава са мною гаварыў і забірае мяне да сабе ў двор!
Віцька. Якая міласьць!
Кася. Я так рада! Так рада!
Віцька. Радуйся!.. Скінеш андарак, надзенеш аксаміты!..
Кася. Я папрашу пана, каб і цябе ён паставіў да лягчэйшае працы!..
Віцька. Не прасі!
Кася. Чаму?
Віцька. Дорага табе будзе гэта каштаваць.
Кася. Не разумею я цябе, Віця!
Віцька. Ты шмат чаго яшчэ не разумееш!
Кася. І чаму ты, Віця, гэтакі злы?
Віцька. Эх, Кася, ня пытайся. (У гэты час, крадучыся, падышоў Сурынта, убачыў і схаваўся за дрэва, зьняўшы стрэльбу з пляча).
Кася. Віця, у чым-жа справа?..
Віцька. Ты-ж сама лезеш у пятлю, не зважаючы на тое, што праз гэтага чалавека мора праліта сьлёз!..
Сурынта (выскачыўшы). Ты, што гэта, мяцежнік, парабкоў зьбіраеш?
Віцька. Што? Не падабаецца вам, панок?..
Сурынта. У гад! (Хацеў стрэліць. Віцька выхапіў з халявы нож, замахнуўся. Кася кінулася між імі, загарадзіла сваімі грудзьмі Віцьку. У гэты час з-за каменя выскачыў парабак Янук, схапіў за руку Віцьку, у таго выпаў нож, між імі пачалася барацьба. Віцька, нарэшце, кінуў аб зямлю Янука і сам наўцёкі).
Сурынта (у другі бок). Гэй, служба!.. Сюды!.. Мяцеж!... (Пабег).
Кася (за ім). Што будзе! Што будзе!
Аканом (з-за куста). Ах, каб цябе чума!.. Ледзь пана Сурынту не забіў!.. Вось шкада, дык шкада!.. Я толькі гэтага і чакаю! Але нічагутка! (У той бок, куды пайшоў Сурынта). Ты загінеш і на тваіх касьцях крумкачы гуляць вясельле будуць, а з ёюжыць буду я, я!..
ЗАСЛОНА.
Дзея другая[правіць]
ДЗЕЯ ДРУГАЯ
Усе (падняўшы чары). Віват! віват!..
Гарбарын і Трызна. Няхай жыве пан Сурынта!..
Сурынта. І я дабра жадаю вам, суседзі слаўныя мае! І межы, і лясны абшар уладаньняў нашых лучаць нас у моцную сям’ю. Патомак слаўны Трызнаў і радавіты Гарбарын — вы родныя мне па духу, па крыві… Мы з вамі сёньня сонца разам сустрэнем!..
Гарбарын. Да раніцы гуляцьмем!..
Трызна. Да сьвету!..
Сурынта. Музыкаў зараз клікнем і маладзіц сюды прывалакуць, загад такі я даў!..
Гарбарын. Няўжо?
Сурынта. Прыгожых… сьвежых… з-пад вянца!..
Трызна. Шокі-бокі, гоцаца, гані дзевак з-пад вянца!..
Гарбарын. Люблю разгул-вясельле, гатоў за гэта жыцьцё аддаць!..
Сурынта. Не аддавай жыцьця за танна, бо жыць на сьвеце будзеш толькі раз!
Гарбарын. Хоць раз, але ўжо так, каб памятна усім было!..
Трызна. Шокі-бокі, гоцаца, гані дзевак з-пад вянца!..
Сурынта. Вось зараз прыйдзе верны мой слуга і маладух сюды прыгоняць. (Папляскаў у далоні).
Сурынта. Аканома сюды дай!
Янук. Праз хвілю будзе тут! (Выйшаў).
Сурынта. Вось верны мне слуга — як той сабака!.. Шмат парабкоў да гайдамакаў уцяклі, а ён сам захацеў застацца!..
Гарбарын. Ну, будзь здароў!
Трызна. Жыві і ты сабе на радасьць! Віват!
Аканом. Я тут, вялікі пане!
Сурынта. Кажы, сабачы сын, што, як дзяўчаты?!.
Аканом. Вось толькі поп зьвянчае, на панскі каравай малодак прывяду. Няхай гуляюць на здароўе вам!..
Трызна. Шокі-бокі, гоцаца, гані дзевак з-пад вянца!..
Гарбарын. А колькі іх у цябе?..
Аканом. Тры!
Трызна. Замала для мяне!..
Сурынта. Здаволяць!..
Гарбарын. Так, мудрая галава!.. Жыві-ж на радасьць нашу!..
Сурынта (да аканома). Чые дзяўчаты пад вянцом?
Трызна. Ці ня ўсёроўна! Абы дзяўчынкі!..
Гарбарын. І я кажу!.. У гэткім разе ня пытаюць!..
Трызна. Ды нам і не да твару ведаць радаслоўе мужыкоў!..
Сурынта. Ну, чые-ж дзяўчаты пад вянцом?
Аканом. Ганулька сінявокая, Параска сіраціна і Марыся, дачка музыкі!
Сурынта (зьдзіўлена). Сягоньня шлюб Марыські?
Аканом. Якраз цяпер!
Сурынта. І ты цяпер мне толькі кажаш?
Аканом. Даруйце, пане, яна-ж у мужа яшчэ і ня была!.. Пачын ваш першы!..
Сурынта. А ты не памятаеш, руды сабака, мой загад, як за Марыськай наглядаць?
Аканом. Я і наглядаў!..
Сурынта. Ой, глядзі мне, злыдне, наклічаш немачы на карак свой!..
Аканом. Я спадзяюся толькі ласку заслужыць!..
Сурынта. Чаму ня ідуць?
Аканом. Як толькі поп зьвянчае… Зараз-жа сюды!..
Трызна (з Гарбарынам у час размовы Сурынты з аканомам мімічна гутарылі). Я буду поп!
Гарбарын. А я жаніх!
Сурынта (да аканома). Для цябе дзьве дарогі! Заслужыш міласьць панскую, шляхецкі герб, зямля, а не — я бізунамі засяку!..
Аканом. Душу гатоў аддаць!
Трызна. Пакуль там душу, дзяўчыну лепш давай!
Гарбарын. 3 душы тваёй я чаравік не пашыю!.. (Відаць праз акно, як Янук вядзе 3-х музыкаў).
Аканом. А вось і музыкі пад акном!..
Трызна. А маладзіцы?..
Аканом. Праз хвілю будуць!..
Гарбарын. А не ўцякуць?
Аканом. З рук маіх яшчэ ніхто не ўцякаў! Там людзі пэўныя сочаць за імі, ня выпусьцяць!..
Сурынта. Усё ў парадку, мае вы дарагія госьці!.. Маладзічак мы сустрэнем з музыкай, з парадам!..
Трызна. З парадам, з карнавалам!..
Гарбарын. З салодкім караваем!..
Сурынта (да аканома). Кліч сюды музыкаў!
Аканом (адчыніўшы дзьверы). Гэй, музыкі! Хутчэй перад ясныя паноў вяльможных вочы! (Увайшлі трое музыкаў. 2 скрыпкі і цымбалы; між імі стары музыка, парабак Супрон; ён скрыпач).
Аканом. Пашану перш злажэце, хамы! (Сарваў у Супрона з галавы шапку і кінуў яе аб зямлю).
Сурынта (да старога Супрона). Ну, стары, даўно ня чуў я музыкі тваёй!.. Сягоньня будзеш весяліць ты нашу грамаду!.. (Чуваць галасы мужчын і кабет за сцэнай і ўсё больш і больш).
Сурынта. Што там за шум?
Аканом. Маладзіц вядуць… Вядома, гаспадары іх ня рады праву пана…
Сурынта. Бач іх!..
Трызна. На раніцы няхай прыходзяць — ад- дамс!..
Гарбарын. А пакуль ноч, то будуць нашы!.. (За акном відаць, як Янук адганяе канчуком народ, і, нарэшце, пераганяе да дзьвярэй трох маладзіц. Шум патроху сьціхае).
Сурынта. А ну-тка, расчыні ты дзьверы як належыць!.. (Аканом расчыняе дзьверы. Увайшлі тры дзяўчыны: Ганна, Параска, Марыся, убраныя ў шлюбнае; усе яны плачуць. Паны-ж радасна рагочуць).
Аканом. Вось гусачкі-сівалапкі!.. А ну, сьмялей, сьмялей да пана!
Трызна. Я пан!
Гарбарын. І я пан!
Трызна. Мне адну!
Гарбарын. І мне адну!
Аканом (падводзіць да пана Сурынты Марысю). А вось і Марыся сінявока!..
Сурынта. Ну, чаго-ж ты засаромілася, як чырвоная калінка?..
Аканом. Сумленная, паночку!..
Сурынта. Пад вянцом стаяла?
Марыся. Стаяла!
Сурынта. З кім?
Марыся. З Ігнатам!
Сурынта. А даўно ты знаёма з ім?
Марыся. Разам гадаваліся!
Сурынта (грозна тупнуўшы нагою). Знаёма, знацца, блізка з ім?!. (Марыся спалохалася і ня можа адказаць).
Аканом. Яна з ім спатыкалася, паночку, толькі ўдзень! Мая ў тым парука!..
Гарбарын. Чаго тут байкі баяць! Вызначай хутчэй каму якую!..
Трызна. Па-мне давай сюды любую!..
Сурынта. Вось гэтыя для вас, Марыся-ж для мяне!.. (Дзяўчаты кінуліся на калені з плачам: Паночку, пашкадуйце!). Дарэмна просіце! У вашай хаце ня будзе весялей ад нас! Усё ў нас тут ёсьць: музыкі, гарэлка, за свата аканом…
Трызна. А я жаніх!..
Сурынта. Ты, аканоме, сват!
Аканом. Абы загад — сабакам брахаць пачну!..
Гарбарын. А ну, загаўкай! (Аканом чакае загаду пана).
Сурынта. Ну, што-ж! (Аканом брэша, як сабака, яны рагочуць, дзяўчаты плачуць. Потым Сурынта ўзяў ручнік, падазваў аканома). Хадзі, сюды! Ты будзеш у нас за свата! (Аканом стаў перад ім на каленкі, ён завязаў яму ручнік, штурхануў нагою, аканом паваліўся).
Трызна. Вясельны карнавал!
Сурынта. Стол накрыць і маладзіц да-п’яна напаіць!
Трызна. Тут маладосьць жыве!
Гарбарын. І радасьць, і вясельле!..
Сурынта. Музыкі! Грайце! (Музыкі, апрача Супрона, граюць польку).
Трызна (вылезшы з-за стала). Сьлёзы прэч! (Пачынае скакаць, а пасьля схапіўся за нагу і сеў).
Сурынта (да музыкаў). Грайце вясёлую! Ты, аканом, скачы! (Музыкі граюць, дзяўчаты плачуць, аканом скача). Часьцей, часьцей! У прысядкі! (Аканом пайшоў у прысядкі). Казой, казой! (Аканом стаў ракам, Сурынта сеў на яго, аканом яго возіць). А стары-ж музыка чаму ня грае? (Кажа гэта, седзячы на аканоме).
Супрон (гнеўна). Рука мая адсохні, калі паслухаю цябе! Дзіця маё тут пралівае сьлёзы, а ты загадваеш, каб я іграў!.. Пракляцьце на цябе!.. Пярун забі цябе!..
Сурынта. Ды як ты сьмеў?!.
Супрон. Ня страшна твая кара, ня страшна мне і сьмерць!.. Скажу я табе праўду ў вочы!.. Ты — вырадак з людзей, ты ваўкалак!.. Я праклінаю!..
Сурынта (кінуўся да сьцяны, схапіў пістоль). Заб’ю сабаку! (Але стрымаўся).
Марыся (кінулася да бацькі, засланіла сабою яго). Лепш я памру!
Супрон. Дзеткі, ня застуй лепш мяне ад душагуба!..
Сурынта. Н-не, гэтага замала! Аканом, кліч мне гайдукоў! (Аканом дабег толькі да дзьвярэй).
Убег Янук.
Янук. Я тут!..
Сурынта. Забраць старога і пасадзіць на кол!.. (Янук з аканомам выводзяць Супрона).
Супрон. Будзь пракляты, душагуб! Ты кары ня мінеш! (Вывелі).
Гарбарын. Зьнявага роду слаўнага!
Трызна. Герба шляхецкага!
Сурынта. О, ты, мара праклятая!.. Я пакажу, як абражаць мяне! (Адышоў у бок, пістоль паклаў на крэсла).
Трызна. Устрывожыў, парушыў наш спакой!..
Сурынта. Падлогі толькі не хацеў запляміць кроўю гада гэтага! Плач, ня плач, а ты ўжо Марыська, бацькі ня ўбачыш! (Дзяўчаты плачуць).
Уваходзіць аканом.
Аканом. Вялікі пане, сюды ідзе старая нянька!
Сурынта. Ня пушчаць! (Аканом пабег назад).
Гарбарын. Пашто старая баба нам…
Трызна. Раз маладая ёсьць у нас!..
Сурынта. Пакіньце скігітаць, дзяўчаткі!.. А музыкі чаго змоўклі?!. Што? Мо’ суд не спадабаўся панскі?!.
1 музыка. Ды мы нічога! Разважаем, як людзі брэшуць!..
Сурынта. А што яны брахалі?
Трызна. Браток дай спосаб мне ўспомніць маладосьць! Хутчэй вызнач мне дзяўчыну!..
Гарбарын. Мінтрэжыцца ўся мая істота!..
Сурынта. Хвілінку пачакайце!.. (Да музыкаў). Што-ж брахалі?
1 музыка. Ля царквы сёньня казалі людзі, што быццам-бы той Віцька-парабак за атамана ў гайдамакаў!
Трызна. Царыца неба, што я чую?!.
Гарбарын. Гэта навіна!..
Сурынта. А што яшчэ?..
1 музыка. Войска нібыта ў яго і ня зьлічыць!..
Трызна. Да іх маіх падданых 28 уцякло!
Гарбарын. А маіх 35!
Сурынта. А раней казалі людзі, быццам-бы ён акалеў і косьці дзікія зьвяры па сьвеце разьнесьлі?..
1 музыка. А мо’ і так!..
Гарбарын. Мяне ўжо і непакоіць!.. Ня так даўно маёнтак пана Сьвіды з дымам паляцеў! Напэўна ад рукі яго!..
Трызна. Вечны пакой, і пан Замойскі лёг ад яго рукі!
Сурынта. Зараз будзем ведаць! Музыкі, выйдзіце, паклічце аканома! (Музыкі выйшлі).
Трызна. Вось табе і парабак!
Гарбарын. У, злыдзень!..
Убягае аканом.
Сурынта. Ты што, руды сабака, устрывожаны?
Аканом. Ды з мужыкамі, значыць, ваяваў!..
Трызна. Чулі, ужо — чулі!
Сурынта. Скажы, якія весткі ёсьць пра Віцьку- парабка?
Аканом. Ужо ніякіх! Віцька галавою налажыў, ад чумы памёр!..
Гарбарын. Самая найлепшая для гада сьмерць!..
Сурынта. Гэта няпэўныя весткі!
Аканом. А чаму, вялікі пане, запыталі?
Сурынта. Кажуць, ён у гайдамакаў!
Аканом. Быў, а цяпер на тым сьвеце!
Трызна. Вось гэта весткі!..
Сурынта. Ня зусім, кажу, пэўныя!..
Гарбарын. А калі і так, ды больш увагі на сваю старожу!..
Сурынта (да аканома). Зараз-жа бяжы да майго дазорцы і скажы, уланы каб былі на месцы і коні ў даглядзе!..
Аканом. Усё, панок, на месцы, але-ж той Віцька на тым сьвеце! (Пабег).
Сурынта. Перасьцярога быць павінна!
Трызна. Табе трэба ў караля гармату папрасіць!
Гарбарын. Ды кароль не пашкадуе яму і дзьве гарматы!
Сурынта. Ёсьць у мяне свае ўланы ўдалыя: людзі надзейныя, коні ліхія, самапалы…
Трызна. Ну, дык за пана Сурынты моц!..
Гарбарын. А я… (устаў) за караля і тыя гарматы, якія ахвяруе ён табе! Віват!
Усе. Віват!
Сурынта. Усё ішло так добра, а вось гэты хам папсуў мне ўвесь настрой!
Трызна. А я ў настроі! (Вылез з-за стала). Давай хутчэй дзяўчыну!..
Сурынта. Ну, вось гэта табе! (Падводзіць адну). А гэта пану! (Падводзіць другую). А Mарыся — мне! (Схапіў яе на рукі, але ў гэты момант грымнуў стрэл. Сурынта выпусьціў Марысю).
Трызна (са страху). Гром!
Гарбарын. Гармата! (Сурынта кінуўся да акна. Кася пад акном).
Кася. Вялікі пане, Віцька з бандай тут! (Схавалася).
Стрэліў у Сурынту, той паваліўся[1]. Дзяўчаты кінуліся з крыкам да Віцькі. З усіх бакоў зьявіліся казакі, татарын з булавою, з імі Агата і Супрон.
Віцька. Дзяўчаты, вы вольны! (Да казакоў). Няхай ідуць дадому! (Дзяўчаты выйшлі).
Трызна. Дзяўчаткі, пачакайце і мяне!
Гарбарын. І мяне!
Віцька (грозна). Назад!
Трызна. Пане эсауле!
Гарбарын. Пане палкоўніку!
Віцька. Забраць! (Казакі вывелі Трызну і Гарбарына).
Сурынта (пачаў уставаць. Супрон стаіць над ім). Што са мною? Хто тут гэта?
Віцька. Я!.. Віцька!..
Сурынта (устаючы). Ты як пасьмеў?!. (Хапіў пістоль, які ляжаў на крэсле, але Супрон адабраў і трымае Сурынту за рукі).
Татарын (замахнуўся на яго булавою). На кратаялы, гарбыр сакыр!
Віцька (да татарына). Стой! (Той плюнуў і застанавіўся). (Да Супрона). Дай сюды пістоль! (Той аддаў). Няхай застанецца на памяць!
Аканом. А, родненькія мае, хто гэта!
Віцька. Не пазналі?
Аканом. Віценька!.. З радасьці не пазнаў!..
Віцька. Ну, як здароў?
Аканом. Дзякую!.. Здароў!.. (Віцька стукнуў па плячы. Аканом аж прысеў). Ой, як ты нязграбна пасадзіў!.. (Седзячы).
Віцька. Што, не па-панску?.. Уставай!
Аканом. Дзякую!.. Я пасяджу: за дзень натупаўся, ногі баляць!..
Віцька (узяў яго за карак і паставіў на ногі). Уставай!
Аканом. Устаў!
Віцька. Што табе сьцюдзёна, што зубы ляскаюць?
Аканом. З вялікай радасьці, што цябе пабачыў!.. Як ты лоўка да нас зьявіўся, што ніхто цябе раней і не заўважыў!..
Віцька. Ты што гэта, сват?
Аканом. А так!.. Паны нашы жаніцца зьбіраліся, дык мяне за свата абралі!.. Але ты ім перашкодзіў…
Віцька. Цяпер іх вяроўка пажэніць!.. Агата дзе?
Аканом (уздыхнуўшы). Вечны пакой!.. Ад чумы памёрла!..
Аканом. І яна тут!.. Выбачай, Агатка!.. Гэта, мусіць, сястра твая памёрла…
Агата. А ты рад быў-бы маёй сьмерці?
Аканом. Плакаў-бы, як горкае дзіця!.. Я гэтакі: возьме за сэрца жаль, сьлёзы ракою!..
Віцька. Ну, годзе, руды сабака!..
Аканом. Руды, руды!..
Віцька. Запражы лепшых пару коняй і адвязі нас у лес!..
Аканом (на бок). Прапаў!.. А дазвол у пана ты пытаўся?
Віцька. Ад слова, а то…
Аканом. Іду, іду! А што закладаць — брычку ці каптуру на пасах?
Віцька. Для нас — што лепшае, а для твайго пана — драбінкі, на якіх гной возяць!..
Аканом. Зразумеў!
Віцька. Язык моцна трымай, а то лоб трэсьне!..
Аканом. Чаму не, як гакнеш, дык адразу!.. У пана, нашто ўжо чэрап моцны, і то падаўся!.. Можна?..
Віцька. Двое за ім, каб ня ўцёк! (Аканом з гайдамакамі выйшаў). Ну, вяльможны пане, адгулялі вясельле, а цяпер паедзем да гайдамакаў!.. Коні ўжо гатовы!..
Агата. Няхай скажа, дзе Кася!..
Віцька. Кася дзе?.. Вольная? (Сурынта адвярнуўся моўчкі).
Агата. Зразумеў!
Віцька. Мы прыйшлі забраць Касю!..
Сурынта (гнеўна). Што?!. Скажаце сьмерць прыняць, прыму, а яе не аддам!
Віцька. Во, чула!
Віцька (да казакаў). Адшукаць зараз-жа Касю і прывесьці сюды!.. (Агата пайшла).
Сурынта. А я не дазволю!..
Віцька. Пытацца буду! (Да казакоў). Вядзеце яго!..
Супрон. Дазволь, браце, я яго падніму!.. А ну, вяльможны пане! (Узяў Сурынту за карак; яму яшчэ дапамог казак).
Віцька. Чырвонага пеўня сюды! (За сцэнаю ўзьнімаецца шум).
Віцька (да вакна). Хлопцы, што такое?
Татарын (праз вакно). Уланы панавы наскочылі!.. (Віцька толькі-што хацеў уцячы праз вакно, як убег улан з шабляй. Пачынаецца бойка, улан падае забітым. Убягае другі, Віцька злажыўся ў яго з пісталета, стрэліў і забіў. Сам уцёк, чуваць голас, крыкі, звон і г. д.).
ЗАСЛОНА
Дзея трэцяя[правіць]
ДЗЕЯ ТРЭЦЯЯ
I казак (перавязвае свайму таварышу рану на галаве). Ды сядзі ты спакойна, чортава скура — вузла завязаць не магу!..
II казак. А ты хутчэй завязвай, гуляе, быццам з цацкаю!..
III казак. Шануй, браце, галаву!.. Гэту скінуць, другая ня вырасьце!
II казак. Бач, пакуль-што засталася!..
I казак. І ёмка-ж цябе ўлан пагладзіў — часьць косьці нават сьцяў!..
II казак. Паквіталіся!
IV казак. Добра паквіталіся: ён галаву пагладзіў, а ты яго так-такі напалам!.. Зухавы з цябе баец!..
II казак. Ня гладзь — ня люблю!..
III казак. Атаман ідзе!..
Віцька. Здаровы, браты! (Адказалі). Ну, што, ужо адчапілі?
I казак. Давай загад, зноў пойдзем гуляць!..
III казак. Ня гуляць, а Агату трэба адшукаць!.. Нябось, уланы захапілі!.. Да сёньня так і няма!..
Віцька. Не клапаціся пра Агату!.. Весткі ёсьць: сягоньня ці заўтра вернецца!..
III казак. Ой, рызыка вялікая бабе даручаць справы выведаў!..
Віцька. Баба хітрэй ад чорта!
I казак. Нездарма кажуць, дзе чорт ня возьме, баба справіцца…
Віцька (да татарына). Кучум! Скажы там вартавым, каб прывялі нам на допыт панскага слугу! (Татарын пайшоў).
II казак. Пашто яго яшчэ пытаць!.. Скажы Кучуму — ён адразу-ж адашле душу сабакі ў рай!
Віцька. На ўсё свой час!
I казак. Раней паслухаем, аб чым забрэша рыжы цюцька!..
IV казак. Ну вось ён!
Віцька. Давай сюды!.. Паслухаем, што добрага раскажа слуга верны пана Сурынты!..
Аканом. Каб ён так дыхаў, як я яму быў верны!
Віцька. Разьвязаць!
Аканом (як разьвязалі). Пану атаману і ўсяму вольнаму кругу добрага здаровейка!
I казак. Руку! (Аканом сунуўся быў падаць руку, але казак узяў яго за карк і адвёў. Агульны рогат).
Віцька. Ну, верны служка, давядзі нам, як пан твой жаніўся!
Аканом. А каб яго вяроўка ажаніла!.. Ад гэтае жаніцьбы ў мяне бакі баляць!.. Ці жартачкі! Узьбіўся на гарбель вось гэтакі бугай!..
Віцька. А хто ўланаў панскіх папярэдзіў?
Аканом. Гэта вы ўжо самі, браткі, вінны!.. Неасьцярожна нехта стрэліў, як увайшлі — завіруха і ўзьнялася!..
Віцька. А ты дазорцу не шапнуў на вуха?
Аканом. Ды каб пярун мяне забіў, што не!.. Я рады быў вам!.. (Усе рагочуць; аканом таксама сьмяецца, гледзячы на іх).
Віцька. А ты чаго рагочаш?
Аканом. Памагаю ў сіле, каб весялей было!..
II казак. Кучум! Дай яму паміж лапатак! (Татарын, выцягнуўшы нож, падыходзіць да аканома).
Віцька. Гэп! (Татарын спыніўся).
Аканом. Пане атаман! Ці я, ці ён павінны адыйсьці ў бок! Баюся я твайго Кучума!
Віцька. Чаго баяцца?..
Аканом. Калі не па-шляхецку выглядае, а быццам чорт які! (Усе рагочуць).
II казак. Кучум, ты чуеш?.. Цябе ён зьневажае!.. (Татарын забурчэў, плюнуў і адышоў у бок. Усе рагочуць).
Аканом. Пане атамане, дазвольце мне з вялікай просьбаю зьвярнуцца!
II казак. Нябось, дахаты адпусьціць?
Аканом. Якраз наадварот! Хачу я тут застацца, у лесе, з вамі! (Усе рагочуць). А пра маю адвагу пытацца шмат ня трэба, атаман напэўна памятае!..
Віцька. Памятаю!
Аканом. Я-ж адзін з грамадой парабкоў спраўляўся! (Усе рагочуць). Застануся ў войску вашым, тады, як сокал той наперад! Ну, тады трымайцеся, паны!..
Віцька. А нябось, пана свайго ўбачыў — на каленкі перад ім!
Аканом. Гэтаму ня быць!
Віцька. А пан, нябось, рыхтуе зноў сваю старожу!..
Аканом. Не да таго цяпер, бо галаву расквасілі, ледзь дыша!..
Віцька. А цікава ведаць, як яго здароўе…
Аканом. Калі вам трэба ведаць, я скокну, разьнюхаю, і сюды назад!.. (Усе рагочуць).
I казак. Жартуеш?
Аканом. Якія жарты!.. Праз два-тры дні адказ прыімчу!..
II казак. Не брашы, ніхто табе ня верыць!
Аканом. Воля ваша! Ну, як-жа будзе, бацька атаман — прымеце ў войска?.. Зрабеце ласку! Я буду бога век маліць за гэта! (Усе рагочуць).
Віцька. З гэтым пачакаю! (Да татарына). Прывядзі сюды паноў палонных! (Татарын пайшоў).
Аканом. Дазвольце, бацька атаман, тут ня быць, калі сюды іх прывядуць! (З агідаю). Я з імі спатыкацца нават не жадаю!..
Віцька. Тут павінен быць!
Аканом. Ну, што-ж, няхай паны даруюць, але мая сустрэча з імі будзе жорсткая!.. Ого!.. (Татарын прывёў Трызну і Гарбарына, яны амаль разьдзетыя, у лапцях).
Віцька. Разьвязаць! (Казак пачаў разьвязваць рукі Гарбарыну).
Аканом (да Трызны). А я, паночку, вас!.. Можна, пане атамане?..
Віцька. Услужы па старой прыязьні!..
Аканом (калі пачаў разьвязваць вяроўку, казакі ня бачаць; яны гамоняць між сабою). Але-ж завязалі! Каб ім было пуста!.. Аж пальчыкі ў пана пасінелі!.. (Глянуў, што ніхто ня бачыць, пацалаваў руку пану). Выбачце ім, пане!.. Людзі нешляхетныя, вядома, мужыкі!.. Ну вось! (Да Віцькі, які на яго гляниуў). А вяровачку куды?
Вііцька. Патрымай у руках!
Аканом. А, здагадаўся! (Робіць гест, што пана трэба будзе павесіць).
Віцька. Вяльможныя паны, на вольнай тут зямлі, перад тварам людзей вольных, папытаю вас, і вы павінны мне адказаць! (Да Трызны). Колькі вам гадоў?
Трызна. Лічу я непатрэбным адказваць!
Аканом. Пане Трызна, што вы робіце, хіба не бачыце? (Паказвае вяроўку).
Віцька. 65 — ёсьць?
Аканом. З гакам!
Віцька. Жанаты?
Аканом. Пан Трызна нежанаты, ды пашто яму было жаніцца, калі сябры жанатыя!
I казак. Курыны жарабец!
II казак. Дзяркач пацёрты!
III казак. Нос — што прасьніца!
Аканом. Фамілійны нос!
Віцька. Hoгі ў магіле, а што намысьліўся!.. Гвалт учыніць над бяспраўнымі дзяўчатамі!
Аканом. Пан Трызна нічога ня чыніў!
Трызна (у гневе). Годзе! Я не дазволю, каб мяне, патомка роду слаўнага, пыталі людзі дзікія!.. Я ведаю, хто вы і не чакаю вашай ласкі!.. Сягоньня — ваша сьвята, дзікая арда!.. Рабеце, што хочаце са мною!..
Гарбарын. Разбойнікі!.. (Падняўся агульны гоман).
I казак. Кінуць у Дняпро!
II казак. Спаліць на вогнішчы!
III казак. Кучуму даць у рукі!
Віцька. Чакайце, грамада! (Усе сьціхлі). Пастанова быць павінна ваша!
Усе. Павесіць!
Віцька. Вешайце! (Усе з гоманам павялі паноў, II казак — застаўся).
Аканом (усьлед). Пане Трызна! Ня сумуйце: вам і на тым сьвеце будзе добра!.. Калі ласка вяровачку! (Кінуў вяроўку).
Віцька (усьлед да грамады). На пяць хвілін чакайце!
Аканом. Чуеце, што кажуць, пяць хвілін чакаць!.. Я ўжо здагадаўся!..
II казак. А калі такі здагадлівы, хадзі, сабачы сын, за мною! (Цягне аканома). Я цябе павешу!..
Аканом (упіраючыся). Стой! стой! Куды?.. Але-ж чакай!.. Бацька атаман, што гэта за жарты?!.
Віцька. Гэтага пакінуць!
II казак. Ды на ліха ён патрэбен! (Кінуў).
Аканом. Ой, якія нешляхетныя людзі!.. Як жыву — ня бачыў!..
Віцька. Увага!
Аканом (падцягнуў штаны). Увага!
Віцька. Цябе, калі пакажаш нам сваю адвагу, ад шыбеніцы мы пазбавім!
Аканом. Кажы якую?
Віцька. А вось паслухай!
Аканом. А? Я троху здагадаўся!
Віцька. Ты павінен зараз-жа павесіць Трызну і Гарбарына! Ну, што ты скажаш?
Аканом. А што казаць!.. Дайце мне дарогу — я ўсіх паноў зьвяду, як вавёрак!..
II казак. А потым я ўжо цябе павешу!
Аканом. Ого, які ты сьмелы! Плытка, брат, плаваеш, бруха відаць! (Казак замахнуўся). Ты ў мяне глядзі, а то я калі дзьмухну!.. (Казак сьмяецца). Вось тады пасьмяешся!..
Віцька. Ітак, расправа за табою!.. Марш!..
Аканом (на казака прыказваючы). За мною! (Казак, адыходзячы за аканомам, сьмяецца).
Прыйшла Агата.
Віцька. Агата, ты?!.
Агата. Толькі-што з дарогі!
Віцька. Ну, хваліся, аб чым даведалася?
Агата. Была амаль-што ў Сурынты ў палацы!..
Віцька. Пралезла?
Агата. Пралезла! Сурынта хворы, што пакалечылі тады. Кругом палацаў панскіх гарматы на курганох стаяць, дазор уланаў павялічаны…
Віцька. А што яшчэ?
Агата. З прычыны панскай занядугі, уланы над сабою рукі ня чуюць!.. П’юць, гуляюць і часта ля гармат жывой душы няма!..
Віцька. А што з Касяй?
Агата. Забраў і жыве, як з жонкай!
Віцька. Яна-ж?..
Агата. І плача, і сумуе!.. Хоча ўцякаць, аднак шляхі спынены! (Віцька задумаўся).
Агата. Віця, ня тужы!.. На ўсіх і сэрца будзе мала!..
Віцька. Не шкадуй мяне, Агата, не разумееш!
Агата. Віця, любы мой, я разумею!.. Горкую я навіну табе прынесла!..
Віцька. Лепшай я і не чакаў!
Агата. А скажы мне, Віця, ці рад-бы ты быў, калі-б я з сабою Касю прывяла?!.
Віцька. Вырваць яе стуль ня так-та лёгка!..
Агата. Віця, скажы, ты любіш Касю?
Віцька. Агата, люблю я волю, вас усіх люблю!.. Для гэтага жыву… Не ўспамінай, Агата, радасьць для мяне, што ты вярнулася! (Хвалюецца, але гэта скрывае; сеў. Агата стаіць і пільна глядзіць на яго).
Віцька (устаў, бо ўбачыў, што аканом ідзе). Агата! Схавайся на хвілінку! Аканом сюды ідзе! (Агата схавалася).
Віцька. Ну што?
Аканом. Вісяць ужо зграбненька!
Віцька. Туды і дарога!..
Аканом. Аман!.. Цяпер давай мне, брат, казацкія прылады: я — твой! (Гаворыць гэта з гонарам).
Віцька (дае пістоль). Вось табе і зброя!.. (Аканом уважна разглядае пісталет).
Віцька. Пазнаў?
Аканом. Як-жа ня прызнаць! Гэта-ж пана нашага, Сурынты!
Віцька. Так, яго!
Аканом. Тады на ліха ён мне?
Віцька. Ты з гэтага пісталета павінен забіць пана Сурынту!
Аканом. Прамахнуся… ня траплю!..
Віцька. І вось, калі ты мне паабяцаеш выканаць учынак гэты, тады цябе я выпущу на волю!.. Але-ж з умоваю, што вернешся сюды назад… Зразумеў?
Аканом. Абы мне бог памог! Як палажу яго на месцы, сюды тады назад!..
Віцька (моцна). Гэй, хто там?
Аканом (пасьля паўзы моцна). Гэй, хто там?
Прыбег II казак.
Аканом. Вы што там, сучкіны сыны, з варты саступілі?!. (Казак сьмяецца). Ой, пасьмяюся я табе!..
Віцька. Завяжы яму ты вочы, выведзі на шлях і пусьці на волю!
II казак. Назусім на волю?
Аканом. А як табе здаецца?
Віцька. На дарогу!
II казак. Шкада!.. Дарэмна толькі трэці сук прыгатаваў!
Аканом. Для сябе пакінь!
II казак (замахнуўся). Ну ты, каза рудая!..
Аканом (адскочыў у бок, навёў пістоль). Но, но! Лягчэй!.. Лягчэй!..
Віцька. Ну, марш у дарогу! (Казак завязвае аканому вочы сваім поясам). Здымі з яго боты, дай лапці! (Да аканома). Скажы паном, што іх усіх чакаюць лапці!..
Аканом. А што ім лепшага?.. Скажу!..
Віцька. А праз тры дні сюды назад!
Аканом. Я і раней вярнуся! (Віцька паклікаў да сябе казака, нешта яму шэпча, аканом, адыходзячы, ціха кажа). Даў мне ты на свой чэрап стрэльбу! (Да казака). Ну, вядзі-ж! (Той павёў, чуваць здалёк сьпеў. Віцька сеў, замысьліўся, а пасьля дае сыгнал у рог).
Віцька (моцна). Гэй, грамада, каці віно сюды! Гуляць сягоньня будзем, а заўтра ў дарогу зноў. (3 песьняй прыйшлі казакі, з імі музыкі, пачалі скакаць. Раней чатыры пары скачуць казацкі танец з шаблямі, а потым стары казак танцуе гапака).
ЗАСЛОНА
Дзея чацьвёртая[правіць]
ДЗЕЯ ЧАЦЬВЕРТАЯ
Нянька (стала на калены). Божа міласьцівы! Ты дараваў яму жыцьцё, вырваў з рук гайдамакаў, вярні-ж яму сілы!.. Ня дай памерці!..
Нянька. Чаго, дзеткі, спалохалася?..
Кася. Няня! Што — памёр?..
Нянька. Заснуў!.. Не палохайся, галубачка, палепшае!.. Няшчасьце абмінула, іначай цяпер жыць пачнем!.. Міласьць ён табе вялікую дараваў: чалавек ты цяпер вольны!..
Кася. Ня радуе мяне ўсё гэта!
Нянька. Жывеш-жа ты цяпер не з парабкамі. (Сказала гэта, уздыхнуўшы).
Кася. А з ім! (Прыкрая паўза). Так, нянечка, павінна я прызнацца!.. Я жыву з ім… (Заплакала).
Нянька. Чаго-ж ты плачаш, дзеткі! Няўжо-ж ты сэрцам адчуваеш нейкую трывогу?
Кася. Так, нянечка, я адчуваю, што на краю я гібелі, што скончыцца ўсё няшчасьцем! (Плача).
Нянька. Ня плач! Ты-ж будзеш гаспадыняю над усім!.. Табе апіша ўсё!..
Кася (зьдзіўлена). Мне?
Нянька. Табе! Ты яму напамінаеш набожчыцу, падобна вельмі да яе! (Туліць яе да сябе). І твар, і вочкі!.. (Уздыхнула). Такая-ж самая радзімка на шчацэ!.. Дзіцятка ты маё!.. (Моцна прытуліла і заплакала). Дзіцятка роднае!.. Як моцна я цябе кахаю!..
Кася (са страхам). Нянечка! Чаго ты плачаш! Мне-ж страшна! (Мацней). Скажы, у чым справа!..
Нянька (стрымаўшы сьлёзы). Было гэта ў летні вечар… Праз могільнік мы ішлі… Сьпявалі салаўі і раптам завыў воўк, стрэл… (Са страхам). Ах!.. Пралілася кроў! (Пауза). Не палохайся, галубка, гэта ўспамін далёкі — страшны ўспамін!..
Кася. Нянечка! Тут нейкая ёсьць таямніца! А здагадацца не магу… Казалі, я падобна… Нянечка, я гэта чула… Казалі парабкі, на могільніку помнік, на ім портрэт… Няня, чаму мяне так цягне на магілу пані…
Нянька. (скрываючы). Ня ведаю, галубачка, ня ведаю!..
Кася. Нянечка! скажы, якая была пані? Ці ёсьць дзе вопратка яе?
Нянька. Ёсьць! 18 год я берагла… Хадзем, я пакажу табе!
Кася. Хадзем! (Пайшла ў бакоўку, а няня засталася).
Нянька. На сваіх руках яе маленькую я калыхала, а цяпер глядзець павінна на страшную памылку і маўчаць! Бацька жыве з дачкою, ні яна, ні ён ня ведаюць! (Пайшла ў бакоўку).
Аканом. Пуста! А бацюхны, ледзь я дабраўся!.. Без малога два дні ішоў!.. Хоць-бы мне хутчэй пабачыць Касеньку, хачу даведацца, ці праўда, быццам-бы яна жыве ў палацах з панам!.. Нешта нічога тут няма! (Падышоў да дзьвярэй і глянуў). А, вось дзе ён ляжыць!.. Сьпіць, а як зьмяніўся, быццам сьмерць… О! пракляты богам чалавек!.. Як ты мне агідны!.. Дзякуючы толькі мне жывеш, бо я ўланаў папярэдзіў! І адбілі, — а то-б павесілі, як Трызну і Гарбарына!.. Ужо і конікі былі гатовы, толькі, значыць, зьвязанага пана зьбіраліся ўзяць, як бах уланы!.. Ну і пайшла кадрэль!.. (Глядзіць у дзьверы). Устаў, ідзе сюды!.. Ну, аканом, трымайся!..
Сурынта (убачыўшы аканома). Ты? Скуль?
Аканом. Я, верны ваш слуга!..
Сурынта. Пусьцілі?
Аканом. Пытаўся я ў іх!.. Уцёк!.. Дазвольце сесьці, з дарогі баляць ногі!..
Сурынта. Сядай!.. Кажы!..
Аканом. Прывезьлі гайдамакі нас у лес і кінулі ў яму. Паноў Гарбарына і Трызну нараніцу забралі, а мяне пакінулі. Ноч, неба ў зорках… Што рабіць?.. Дай, думаю, спрабую шчасьця!.. Палезу! Напнуўся раз-другі і вылез!.. Паўзу на бруху, як вужака, у іхны стан. Нарэшце, бачу — вартавы іх сьпіць, п’яны, п’яны, а ночка цёмная… Пры ім вось гэта шабля… Я спрытна яе выцяг… (хацеў быў выцягнуць, рвануў раз, другі, заіржавела), і вартавы, як сноп, упаў…
Сурынта. Забіў?..
Аканом. Адразу!.. Тады паўзу далей і бачу Віцька п’яны, як пень, ляжыць…
Сурынта. Віцька?
Сурынта. Ну і што-ж?
Аканом. Але, ён!..
Аканом. Гэх, думаю сабе, папаўся!.. Толькі хацеў па горлу шахнуць, аж бачу пры баку пістоль пана Сурынты, той самы, што заграбіў ён у вас…
Сурынта. Але! Пістоль мой ён узяў!..
Аканом. Гэх ты, паганец!.. Выцягнуў з-за пояса ў Віцькі я пістоль, і толькі хацеў гакнуць, аж бачу… Не палохайцеся толькі!.. Вісяць на дрэве, пакой ім вечны, пан Гарбарын і Трызна…
Сурынта (са страхам). Павесілі?
Аканом. Галавою ўніз!
Сурынта. Што далей?
Аканом. Укленчыў я перад панамі, за душы іх шапнуў малітву, узьвёў я курок і бах у патыліцу…
Сурынта. Каму?..
Аканом. Віцьку!..
Сурынта. Забіў?..
Аканом. Як зайца-шарака, ані скрануўся!..
Сурынта. І гэта праўда?
Аканом. Як жыву, ня лгаў!.. Вось і довад! (Дае пістоль). Ваш?
Сурынта. Здаецца, мой!
Аканом. Не здаецца, а ваш! Панюхайце вы рулю — яшчэ і порахам сьмярдзіць! (Паўза). Ну, што на гэта скажаце? (Пістоль трымае ў руках).
Сурынта. Я скажу, што ты нявіданы ў гісторыі герой!..
Аканом. Я вам даўно казаў, што я — не абы-хто!..
Сурынта. А як-жа банда іх?
Аканом. Якая банда… без правадыра!..
Сурынта. Зразумела! Вялікую нагароду атрымаеш!
А каном. З ахвотаю прыму!..
Сурынта. Узнагарода будзе, а пакуль-што заўтра бярыся за парабкоў!.. Я хворы, ты справу павядзеш!..
Аканом. Згода! А зьмен у нас няма ніякіх?.. Парабкі ўсе тыя самыя?..
Сурынта. Апроч аднэй, ну, тэй… яе ты ведаеш… ну, парабчанкі Касі… Ёй даравана мною воля!.. Яна жыве вось тут (паўза), са мною!.. Ты пасядзі хвілінку тут, а я загад аддам сакратару, каб напісаў паперу каралю… (Пайшоў).
Аканом. Вось табе і на!.. Значыць, запрадалася!.. Дарэмна і сьпяшаўся!.. Але нічога, вяльможны пан Сурынта! Ты вырваў яе з рук маіх, я-ж вырву з рук тваіх!..
Аканом (зьдзіўлена). Сьвят, сьвят!.. Царыца неба!.. Гэта хто?..
Кася. Гэта-ж я! Хіба-ж вы не пазналі?
Аканом. Каб сонца яснага ня бачыў, як не пазнаў!.. Мне здалося — пані з таго сьвету!..
Кася. Вы што, уцяклі ад іх?
Аканом. Як бачыце — уцёк!
Кася. Даўно вас ня было!..
Аканом. Праз Віцьку, калом яму зямля!
Кася. Як?
Аканом. А так, Віцька цяпер на тым сьвеце ракаў ловіць!
Кася. Што значыць?
Аканом. Забілі!.. Вось гэтай цацкай. (Паказвае пістоль). Я забіў!
Кася. Які адважны сталі?!.
Аканом. Толькі-што ад іх!.. Зрабіў там сваю справу… Пакарміў я Віцьку гарохам алавяным і назад…
Кася. Ой, нешта тут ня так!..
Аканом. Ня верыце, хадзем да іх у стан!
Кася. Згода!.. Хадзем!..
Аканом. О, не! Туды зьявіцца зараз не выпадае!.. Там страшэнны перапуд, я шмат людзей перастраляў, зламаўся мой пістольчык!..
Кася. Ага, спалохаўся!..
Аканом. Я непалахлівы!
Кася. А вось пабачым зараз! (Хітра). Вы да Сурынты?
Аканом. Праўду кажучы, на вас прыйшоў я глянуць!..
Кася. Адкуль-жа вядома, што я тут?
Аканом. Я сэрцам чуў!
Кася. Якое чулае ў вас сэрца!
Аканом. Штоноч у сьне вас бачыў!.. Толькі і чакаў тае шчасьлівае хвіліны, як вас пабачу ў сьне!..
Кася. Ды што вы?
Аканом. Так, так! Калі гляджу на вас — здаецца мне, гляджу на каласістае жыта, адкуль выглядаюць блакітныя васількі!.. То-ж вашы вочкі!..
Кася. Ой, як вы складна мовіце!
Аканом. Гатоў я салавейкам засьпяваць!
Кася. Ну, засьпявайце!..
Аканом. Баюся, пан яшчэ пачуе!
Кася. Ды не пачуе!
Аканом. Голас у мяне, што ў салаўя!.. Як зацягну… але баюся пана…
Кася (хітра). Значыць, вам Сурынта страшны?
Аканом. Ну, вядома, бо пан!..
Кася (хітра). А Віцька?
Аканом. Мерцьвякі ня страшныя!
Кася (стоячы ля акна, дзіка крыкнула). Ах!
Аканом. Што з вамі?
Кася. Віцька тут! (Аканом са страху паваліўся).
Кася (тупаючы нагамі, крычыць). Сюды зноў ідзе… З калом вялікім… (Аканом, паўзучы, уцякае і крычыць: Уланы! уланы!).
Кася (сьмяючыся). Ну і адважны… Налгаў, налгаў, і мысьліў, што паверу. (Пайшла ўсьлед за ім).
Увайшла нянька.
Нянька. Як кропля вады — маці!.. Што будзе, калі ён яе спаткае — бяда!..
Убягае парабок Пракоп.
Пракоп (устрывожана). Нянечка! Толькі я ўзышоў на ганак, аж бачу…
Нянька. Каго?
Пракоп. Паню… з таго сьвету!..
Увайшла Кася.
Пракоп (глядзіць на Касю, хрысьціцца). Вось… пані… былая наша! (Выбег).
Кася (са страхам). Нянечка! Што гэта значыць? Хто-ж я? (Прытулілася са страхам да яе).
Увайшоў Сурынта.
Сурынта (з жахам моцна крыкнуў). Рузя!
Кася (дзіка крыкнуўшы). Мама! (Павалілася).
Сурынта (стоячы пры крэсьле). Нянька, хто-ж яна?
Сурынта захістаўся і сеў.
ЗАСЛОНА.
Дзея пятая[правіць]
ДЗЕЯ ПЯТАЯ
Нянька. Дачка пана!
Аканом (крадучыся, выйшаў на сярэдзіну пакою, азірнуўся). Моляцца!.. Сурынта дажывае свае дні!.. У бога ласку вымаліць ён хоча!.. Н-не, мой даражэнькі!.. Усё рушыцца, усё ляціць у бяздоньне!.. Яшчэ адна патуга і на пасадзе панскім будзе пуста… Каторую ўжо ноч ня сплю, чакаю яго сьмерці!.. (Становіцца на калены перад абразом). Божа літасьцівы, будзь ласкаў, памажы мне ў гэты цяжкі момант!.. Рукамі ўласнымі капліцу я збудую ў імя спаса!.. (Прыслухоўваецца). Нехта ідзе, яна, няйначай!.. (Кідаецца ў роспачы, шукае выхаду). Цяпер мая ты будзеш!.. (Зноў пад стол схаваўся).
Кася. І дзень, і хвіліну праклінаю!.. Праклінаю цябе ў тваім палацы, як вырадка людзкога!.. Няхай праклён пачуе зямля сырая!.. Хай паглыне яго і палац пракляты! О, доля, доля!.. Куды-ж ты завяла мяне!.. Дзе цяпер мая дарога! (Упала на калены ля крэсла і ціха плача).
Увайшла нянька.
Нянька (на вобраз). Божа справядлівы!.. За што твая напасьць?!. Божа, божа!..
Кася (моцна крыкнуўшы). Няпраўда!.. Няма бога!.. Я перад усім сьветам скажу, што яго няма!..
Нянька (спалохаўшыся). Кася! што ты кажаш!
Кася. Ну, нянечка, якую-ж назву заслужыла я цяпер?.. Дзе-ж быў бог?!. Я з родным бацькам жыла, як яго жонка!.. Дзе-ж божая была рука?!. На месца сваёй маткі!..
Нянька. Ты ахвяра перад богам!.. Касенька, усё даравана табе!.. Бог літасьцівы!..
Кася. Лепш памажы мне ўцячы!
Нянька. Дзеткі, нікуды не ўцячэш!..
Кася. Тады я рукі налажу!.. (Арганы і сьпевы спыніліся).
Нянька. Дзеткі, пашануй хоць маю старасьць, застанься з намі!..
Кася. Не, толькі ўцякаць магу я!..
Нянька. А як-жа будзе з бацькам?..
Кася. Мне ўсёроўна!..
Нянька. Ён зусім хворы!.. Хто-ж зашануе і матчыну магілу?..
Кася. Не магу!.. Праклятаю перад усім сьветам стану!.. Не, толькі ўцякаць!..
Нянька. Як рассудзіць такую справу!..
Кася. Скажы мне, нянечка, маг-ла б ты для мяне?..
Нянька. Што, дзеткі?
Кася. Я хачу паклон апошні аддаць матчынай магіле!.. Пойдзем разам!..
Нянька. Зараз?.. Ноччу?..
Кася. Ня страшна! Прыйду я, прытулюся да сырой магілы… Няхай пачуе сьлёзы свайго дзіцяці!.. Я-ж у гэтым, ведаеш, не вінавата!..
Нянька. Касенька, ня трэба зараз!..
Кася. Тады адна! (Пайшла).
Нянька. Касенька!.. Куды-ж ты ў гэтакую цем! (Пайшла за ёю).
Сурынта. Бясконцая якая ноч!.. Страхі… прывіды… спаць не даюць мне, сіл няма змагацца… (Сеў на крэсла, апусьціўшы галаву, пасьля вялікай паўзы). Хто? Тут… хто?.. (Углядаецца ў цёмны куток). Не пазнаю!.. Хто? Парабак?.. што, засеклі?.. Хто засек?.. Я?.. Не памятаю!.. Я-ж казаў… не памятаю!.. Дай мне спакой — за тваю душу духоўнік моліцца штодня!.. О, не магу!.. (Сеў апусьціўшы галаву).
Сурынта. Маліцца не магу!..
Нянька. Чаго-ж было ўставаць вам, пане!..
Сурынта (са страхам доўга ўглядаючыся). Няня! Ты? (Нянька адказвае). Пабудзь тут, нянечка, са мною: страшна… Сіл няма змагацца… прывіды выгналі мяне адтуль, прыйшоў сюды, яны і тут!.. Вунь глянь!.. Ён… гэты парабак!..
Нянька. Нічога і нікога тут, панок, няма!..
Сурынта. Я-ж толькі-што іх голас чуў!..
Нянька. Каго?..
Сурынта. Той парабак, якога… нібы я… забіў!.. Ох, памяць, памяць… іх было шмат… Хто можа помніць усіх і ведаць?!.
Нянька. Ляглі-б, паночку!..
Сурынта. Не!.. Не магу!.. Чакаю аканома…
Нянька. Ён дзесьці прапаў!.. Тры дні яго няма…
Сурынта. Ён прыдзе!.. Што абяцаў, то прынясе!.. (Дзесь далёка певень запяяў. Сурынта ўстрывожана, шэптам). Няня! чуеш?..
Нянька. Чаго-ж палохацца?!. Гэта-ж на сяле пяюць пеўні!..
Сурынта. Няпраўда! Гэта — страхі, прывіды!.. Яны штоноч пяюць!.. састраху сэрца біцца перастала!.. Няня!.. ідзі скажы духоўніку, каб ён маліўся за мяне!.. Няхай і хор сьпявае ціха, ціха… Можа, я пад сьпеў засну, быць можа, я ня буду чуць…
Нянька. Духоўнік ужо з сіл выбіўся і сьпевакі паснулі! Хай адпачнуць: каторую ўжо ноч яны ня сьпяць!..
Сурынта. Няня! Прашу цябе — ты разбудзі духоўніка; няхай ён моліцца!.. (Глянуў у кут). Во! ён зноў стаіць тут!.. (Моцна). Няня! Я цябе малю… (Яшчэ мацней). На ногі ўсіх маіх паданых, уланаў — верных слуг!.. — Я-ж не магу, мне страшна!.. Няня! выжані яго адсюль. (Мацней). Ну, выжані, прашу цябе, дзьверы яму ты адчыні!.. (Нянька адчыніла дзьверы). Ну, вось ён выйшаў… Цяперака спакойна я засну!.. Дык разбудзі-ж духоўніка!
(Сеў, апёрся аб стол, вялікая паўза. Нянька пастаяла, заламала рукі і выйшла).
Сурынта (устаў, падышоў да яе). Не праклінай мяне, дачушка!..
Кася. Прэч ад мяне!..
Сурынта. Пакідаеш?
Кася. Пакідаю, праклінаю!..
Сурынта. Кругом мяне страшэннае бяздоньне!.. Астатні дажываю дзень!.. Застанься!..
Кася. Ні аднэй хвіліны!..
Сурынта. Ты будзеш гаспадарыць над усім!.. Табе я апішу ўсё!..
Кася. Мне нічога не патрэбна!.. Няхай люд бедны скарыстае, убогай я прыйшла, і гэткаю адыйду!..
Сурынта. О, зьлітуйся над сваім бацькам!..
Кася. Усё кончана між намі! (Пайшла ў другія дзьверы).
Сурынта. Адзін, як пень той у полі!.. Ні сіл, ні блізкае душы!.. Блукаў у жыцьці і не агледзеўся, як на краю пагібелі! Ну, які-ж выхад?! Слуга загінуў верны мой!.. Тры дні як ужо яго няма!.. Ён абяцаў мне прынесьці атруты! (Сеў на лаву; у гэты час ціха вылез з-пад стала аканом і стаў ззаду, пан спалохаўся). Хто тут?!. Хто?.. (Са страху абамлеў).
Аканом (узяў ліхтар, запаліў у ім сьвечку, падышоў, з агідаю глядзіць, а потым плюнуў яму ў твар). Вялікі пане, перад вамі ваш слуга пакорны, аканом, ачнецеся!..
Сурынта (ачнуўшыся). Ты вярнуўся!.. (Устаў, аканом яго падтрымлівае; Сурынта абняў яго за шыю і квапна глядзіць у твар). Ну, прынёс? (Аканом павольна паказвае бутэлечку, нічога ня кажучы).
Сурынта (паволі ўзяў бутэльку). Сягоньня мы з табою пойдзем на паляваньне!.. Будзем ганяць лісоў… Але, што я кажу, пашто ганяць іх… (запнуўся).
Аканом (хціўна). Атруцім!.. (У Сурынты задрыжэлі страшна рукі).
Аканом. Моцная, як той агонь!.. Ледзь адна капля — і сьмерць на месцы! (Апошнія словы кажа расьцяжна).
Сурынта (гледзячы ўдаль, паўтарае апошнія словы). І сьмерць на месцы! (Перамогшы сябе). Ну, аканом, будзь-жа гатоў!..
Аканом. Я гатоў! Чакаю толькі вашага загаду!..
Сурынта (паказаў рукою на дзьверы). Выйдзі! (Сам адвярнуўся, аканом, быццам адыходзячы да дзьвярэй, зноў спрытна схаваўся за стол). Іншага выхаду няма! (Hешта думае і каля сябе шукае). Чаго шукаю я?.. Ох, памяць, памяць і ты мяне пакінула!.. (Убачыў на стале паперу). Але, павінен напісаць я тастаманат! (Сеў, пачаў пісаць, дрыжаць рукі). О, што са мною?!. Дрыжаць рукі… я сам не напішу… Дарэмна адпусьціў я аканома; ён-бы мне і напісаў!.. (Закрыў твар рукамі і думае, у гэты час вылез з-за стала аканом, падышоў да дзьвярэй і скрыпнуў імі, Сурынта спалохаўся). Хто тут?
Аканом. Я!
Сурынта. Якраз ты мне патрэбен!.. Сядай… Пішы, што я скажу! (Аканом сеў).
Я, Сурынта Зыгмунд, уладар зямлі ад межаў Рыжамполю да межаў Лесаводы, уладар будовы і статкаў і здабытку, гэтым тастамантам упаважняю па маёй сьмерці (моцна задрыжэў)… так, па маёй сьмерці… быць поўнай гаспадыняю (аканом хітра спыніўся) над усім рухомым і нярухомым маім дабром маю падданую — Касю, Кацярыну. Ніхто ня можа перашкаджаць ёй гаспадарыць так, як яна захоча і ад сёньня вольная яна. Месяца красавіка, дня не памятаю.
Аканом. Красавіка, 10-га дня—1675 году.
Сурынта (устаў, падпісаў паперу). А цяпер я прынясу пячатку! (Выйшаў у бакоўку).
Аканом (азірнуўся). Што ўжо будзе, то будзе! Альбо пан, альбо прапаў такога моманту не ўлаўлю ніколі! Альбо загіну, як сабака, альбо век буду багаты! (Чытае). Гэтым упаважняю свайго аканома такога-та быць поўным гаспадаром над усім. Подпіс а пячатка зараз будзе!..
Увайшоў Сурынта.
Сурынта (паставіў пячатку, аканом злажыў тастамент, пакінуў на стале). А цяпер выйдзі і будзь гатоў… сягоньня ўночы! (Адвярнуўся. Аканом зноў схаваўся).
- ↑ Заўвагі да пастаноўкі. Сурынта ў той мамант, як павінен убегчы Віцька, павінен чырвоным грымам зрабіць сабе шрам на ілбе і закрыць яго рукой і, як толькі Віцька стрэліць, лоб адкрыць. Грым павінен быць прыгатаваны на стале.
Сурынта. Усё мінула, як той сон!.. Багацьце, сіла і ўладарства!.. Сьвяціла калісь сонца мне, зьзялі зоркі, да ног падданы мне мужык хіліўся… А цяпер ужо нада мною груган кружыць, весьціць сьмерць!.. Тастамант тут, разам (дастае з-за пазухі мяшочак з грашымі) і мае дукаты!.. Жыві і карыстай, а мне ва ўзнагароду за блуднае жыцьцё — кропля атруты! (Наліў у шклянку атруты, паднёс да вуснаў, трасуцца рукі). Што, страшна, н-не, усё загінула, адна хіба адвага засталася са мною. (Выпіў). Ах!.. сэрца!.. (Апусьціўся на падлогу). Млеюць рукі, гарыць у грудзёх… Што я зрабіў, я-ж, не паклікаў, не аддаў! (Паўзе да стала, бярэ грошы і тастамант, стогнучы крычыць). Кася, Кася, выйдзі!.. Апошні раз я гляну на цябе!.. (Аканом, як вужака, вылез і, крадучыся, падыходзіць да яго).
Сурынта (трымаючы ў руцэ, ледзь кажа). Аддай вось гэта ёй!..
Аканом (вырваўшы ў Сурынты з рук). Ня ёй, а мне! (Наступіўшы нагою на пана). А, подлы ты, сабака! Жыў, як быдлё, і паміраеш, як быдлё!.. Адна кропля атруты — вось нагарода за твае ўчынкі!.. Здох?! Цяпер я на тваіх касьцях збудую сабе шчасьце! (Прымаючы ў руках, падыходзіць да абраза, як-бы хвалячыся). Усё маё!.. І грошы!.. І зямля!.. І Касенька — мая! (У гэты момант, крадучыся, увайшоў Віцька, пачуў усё, злажыўся з пісталета і стрэліў).
Віцька. І куля твая! (Аканом, як сноп, валіцца). Сабаку — сабачая і сьмерць!..
Убегла Кася.
Кася (ня гледзячы на падлогу, са страхам). Віця! Ты страляў?
Віцька. Я!
Кася (убачыўшы трупы). Ты абаіх забіў?
Віцька. Я аднаго! (На аканома). Вось гэтага!.. а пан Сурынта атруціўся!..
Кася (з жахам). Віця! Што цяпер будзе? Што? (Глядзіць на труп бацькі).
Віцька. Шырокая дарога перад намі — увесь белы сьвет!..
Кася. А дзе-ж яна, мая дарога?
Віцька. Са мною, любая! З усімі намі, хто змагаецца з няпраўдай чорнай. Туды, дзе ёсьць прастор і воля! Дзе няма прыгнёту!.. (Пачынае гарэць палац).
Уваходзіць з гаганцам Агата (трымае паходню ў руках).
Віцька. Палі ўсё, Агата!.. Няхай агонь яскравы на попел нішчыць месца людзкое нядолі!.. Ну, Касенька, у дарогу!..
Агата. За сьлёзы, за зьнявагу, за кроў нявольнікаў — агнём адказ наш!.. (Віцька ўзяў на рукі Касю і панёс. Палац гарыць).
ЗАСЛОНА.
Гэты твор знаходзіцца ў грамадскім набытку ў краінах, дзе тэрмін аховы аўтарскага права на твор складае 70 гадоў або менш.
